Helen in het groen

Een groene omgeving kan helend werken bij rouw. Nicoline van de Beek heeft sinds 2020 een rouwtuin in een oude boomgaard in Culemborg. “We zijn daar met elkaar – met onze kop in de wind – aan het werk om de bomen te doen herstellen, maar ondertussen merken we dat we zelf ook herstellen.” Het kan ook op de begraafplaats, een rouwtuin inrichten.

In 2019 overleed Ton van Kempen, de man en grote liefde van Nicoline van de Beek, theatermaakster en schrijfster. Na zijn dood ging Nicoline elke dag naar haar volkstuintje. Om er te werken of vanuit haar tuinhuisje op de volkstuin uit te kijken over het groen, maar vooral om te schrijven. Ze hield een dagboek bij over haar rouw. Ze schreef bijvoorbeeld dit: ‘Was er maar een tuin waar je anderen kon treffen, anderen van wie je wist dat zij ook met een verlies onder hun arm lopen. Om dan met iemand te wandelen over een paadje, of even te rusten op een bankje, een paar woorden te wisselen, niet eens veel, maar te weten dat, hoe eenzaam ook, we niet de enigen zijn, zo ontheemd.’

In de buurt van haar volkstuin, langs de dijk aan de Lek, stond een oude hoogstamboomgaard te koop. Zij kocht de boomgaard – waar jarenlang niemand voor gezorgd had – en begon er te werken aan herstel. Herstel van de bomen, van zichzelf, van anderen die zich bij haar aansloten. Ze gaf de boomgaard de naam Ochtendblauw, ‘het diepe blauw na het zwart van de nacht. Op weg naar een nieuwe dag, met de belofte dat het lichter zal worden. Hoe dan ook.’

Ze richtte Stichting Ochtendblauw op en creëerde de tuin waar ze eerder naar had verlangd: een rouwtuin. Waar regelmatig een (wisselende) groep rouwenden bij elkaar komt. Om elkaar te steunen, dingen te herkennen, gedachten uit te wisselen, te rouwen, gewoonweg te genieten van het groen en met de handen in de aarde te wroeten.

Haar dagboek van de eerste jaren na de dood van haar man verscheen dit jaar in boekvorm onder de titel De tuinvrouw en de dood. Ondertitel: Dagboek van liefde en rouw, inklinken en aanaarden. Daarin schrijft ze niet alleen over haar eigen rouwproces, maar ook wat er door de seizoenen heen op de tuin met het groen gebeurt. Gebaseerd op dit dagboek maakte ze de gelijknamige voorstelling, met als ondertitel: Zeventien seizoenen op een volkstuin, in metaforen van rouw.

De Begraafplaats stelde per mail enkele vragen aan Nicoline van de Beek, over natuur en rouwen en mogelijke rouwtuinen op begraafplaatsen:

Wat maakt natuur, een groene omgeving, geschikt om in te rouwen?
De natuur laat me telkens zien hoe alles voortdurend in beweging is: groei, vermeerdering, bloei, aantasting, stilstand, aftakeling, nieuw leven. Ik liep jarenlang hetzelfde traject over de dijk naar mijn volkstuin, en geen enkele dag was het hetzelfde. Het licht veranderde, de kleuren van de bomen en van de uiterwaarden, welke planten er bloeiden in de berm, welke vogels er overvlogen, wat de kleur was van de rivier in de verte. Ik werd daar onderdeel van, ik zag allemaal metaforen. Hoe je twee rozenstruiken naast elkaar kunt zetten, voor beide even goed kan zorgen, en toch gaat die ene dood. Mijn verhaal van verlies kwam in een breder perspectief te staan, dat heeft iets troostrijks.

Wat is er nodig om een rouwtuin te creëren?
Mijn idee van een rouwtuin is een mooi stuk natuur, waar mensen op een afgesproken dag(deel) kunnen binnenlopen, wetende dat dan alle anderen daar ook een verhaal van verlies met zich meedragen. Je kunt de ander laagdrempelig ontmoeten. Er zou een tafel kunnen staan om aan te zitten, voor wie dat fijn vindt. Ik vind het zelf fijn om bezig te zijn, te tuinieren en ondertussen met iemand van gedachten te wisselen. Dan is het nodig dat de tuinklussen duidelijk zijn aangegeven: oude bloemen knippen uit de rozen, wieden van de perkjes rond de Cosmea, de Oost-Indische Kers plukken met steeltjes van 20 cm.

Hoort daar ook een persoon bij, iemand die (altijd) aanwezig is?
Ja, het is fijn om even ontvangen te worden door iemand. Voor mensen die diep in hun rouw zijn gevallen is het ook fijn als er iemand is die voor hen een gesprekspartner kan zijn. Ideaal zou zijn als je iemand hebt die de tuinactiviteiten coördineert, en iemand die er is als vraagbaak bij rouwverwerking. Mijns inziens is het heel fijn als je in koppels van twee lotgenoten met elkaar de verbinding aangaat, dan word je ook niet moe van te veel andere rouwverhalen.

Kan overal een rouwtuin worden gecreëerd? Ook op een begraafplaats?
De behoefte was om met anderen te praten die ook verlies kennen, omdat dat andere gesprekken zijn. Een begraafplaats is zeker een goede plek om een rouwtuin te creëren, het kan ook in een hortus, in een mooi park, het zou zelfs op een volkstuincomplex kunnen.

Wat vinden er voor activiteiten plaats in Boomgaard Ochtendblauw?
Boomgaard Ochtendblauw is een historische hoogstamboomgaard, die jaren verwaarloosd is. We zijn die met een aantal mensen aan het opknappen. Dat vraagt snoei in de winter en onderhoud in de zomer. Er is nu ook een moestuin en een rozenhofje gemaakt. Op zaterdag, het hele jaar door, is er een klusploeg bezig. Daarin zijn ook mensen die hun partner hebben verloren. Tijdens het sjouwen en zagen en plukken vragen we naar elkaars welzijn.

Op vrijdagen was er in 2023 en 2024 een rouwtuin. We deden dat wekelijks in de periode van bloesem tot pluk, daardoor konden we elkaar intensief volgen. Voor sommigen was het de ochtend waar ze het meest naar uitkeken in de hele week, het gaf houvast dat ze op vrijdag konden vertellen over hun verdriet. Er ontstonden ook heel makkelijk tweetallen die elkaar vaker gingen zien tussendoor.

Vanaf januari 2026 zal de rouwtuin iedere eerste vrijdag van de maand plaatsvinden, alle seizoenen door. Je kunt dan bij binnenkomst aangeven waar je die dag behoefte aan hebt, bijvoorbeeld even in je eentje onder een boom zitten, graag even wandelen met iemand die je verhaal wil beluisteren, graag met iemand het vuur opstoken voor het bakken van het brood voor de lunch, liefst even met de handen in de aarde en ondertussen met iemand mogen uitwisselen wat voor ingewikkelde keuzes er thuis gemaakt moeten worden. Op die basis vormen zich groepjes. Dan gaan we anderhalf uur uiteen en komen we samen voor de lunch.

Kun je iets vertellen over mooie ontmoetingen? Of over de helende werking van Ochtendblauw bij mensen?
We zijn daar met elkaar – met onze kop in de wind – aan het werk om de bomen te doen herstellen, maar ondertussen merken we dat we zelf ook herstellen. Doordat we het hoge opschot uit de fruitbomen snoeiden kwam er ander licht in de boomgaard, waardoor er andere begroeiing kwam onder de bomen, opeens hadden we pinksterbloemen in het gras. Zelfs de heel oude bomen van honderd jaar gingen nieuwe scheuten maken, zo dapper. Opnieuw heeft dat iets te zeggen: je denkt misschien dat het leven tot stilstand is gekomen na wat je hebt meegemaakt, maar kijk, het gaat door, maar anders dan je had verwacht.

We maken de cyclus van het jaar heel bewust mee: de bloesem met de verwachting van het fruit, dan het al of niet vruchtzetten van de appels en peren, de moeite of het gemak die het de kleine vruchten in de zomer kost om te groeien, de aantasting door insecten, door vogels, door hagel of storm, de koestering van de zon. Daarna plukken we met elkaar het fruit, de oogst van al onze inspanningen door het jaar heen. Trots zijn we op de bomen, op het sap, de cider, de appelstroop. Dan gaan we de winter in en zien we weer het staketsel van de bomen en proberen we middels snoei de boom te helpen gezond het komende jaar tegemoet te gaan. Ondertussen hebben we aan een half woord genoeg als het gaat om onze rouw. We vertellen elkaar over de fases die we daarin doorlopen, de ander weet zo goed wat we doormaken.

Een mooi moment was het toen een nieuwe deelneemster schoorvoetend de boomgaard betrad. Het kostte haar zichtbaar moeite om naar de rouwtuin te komen. Toen ze eenmaal zat en vertelde dat ze haar man heel plotseling had verloren aan een hartstilstand was er onmiddellijk een andere deelneemster die vertelde dat ook zij haar man plotseling had verloren. Bleken beide mannen ook nog dezelfde voornaam te hebben. Ze waren meteen dik met elkaar en trokken algauw buiten onze bijeenkomsten met elkaar op.

Ton en jij waren op sommige gebieden heel verschillend kun je in je boek lezen, en dan vooral wat de tuin betreft. “Natuur is chaos,” zei Ton vaak. Herken je dat, dat natuur ook onrustig kan maken? Alles groeit maar door. Hoe laveer je tussen de rust en de onrust?
De boomgaard heeft een kalmte die bijzonder is. De bomen produceren toch wel appels of peren, of wij nu ingrijpen of niet. Mijn volkstuin vraagt veel meer om onmiddellijke actie: planten die verstikken door onkruid, zaailingen die water nodig hebben, die uitgeplant moeten worden. Ik ken die onrust dus het meest van mijn moestuin, maar ik word er wel beter in om ook daar te beschouwen wat er leeft, groeit, gebeurt, ook als ik er niet bij ingrijp.

Ton is gecremeerd. Was dat zijn eigen keuze? Past begraven beter bij tuiniers en dus bij jou?
Ja, Ton wilde gecremeerd worden. Ik wil graag veraard worden en als humus uitgestrooid worden in de oude boomgaard.

De voorstelling die je hebt gemaakt, gebaseerd op je boek, kan die overal worden gespeeld? Ook op begraafplaatsen?
Ik heb de voorstelling laatst gespeeld in een andere oude hoogstamboomgaard. De kudde koeien in de weide verderop kwam tijdens mijn spel nieuwsgierig naar me toe lopen. De wind speelde mee, een vogel floot, het was zo mooi om het buiten te spelen. Als ik de voorstelling binnen speel gebruik ik er grafische projecties van de natuur bij, buiten neemt de natuur het zelf voor haar rekening. Ik zou de voorstelling ook graag spelen in een park, in een achtertuin, in een rozenhofje. Het zou prachtig passen op een begraafplaats, die kalmte eromheen, die natuur, de kwetsbaarheid die je daar als mens voelt.

Voor meer informatie over boek en voorstelling, ga naar www.nicolinevandebeek.nl.
Voor meer informatie over Rouwtuin Boomgaard Ochtendblauw, ga naar: www.boomgaardochtendblauw.nl.

De rouwtuin in Culemborg in april 2023. Foto: Nicoline van de Beek