Klimaatadaptatie: begraafplaatsen zijn cool

Op de lokale hittestresskaart zou elke begraafplaats er als een koelte-eiland uit moeten springen. Lokale overheden zouden bij hun klimaat- en hitteplannen begraafplaatsen mee moeten nemen. Is je begraafplaats nu nog (vooral) een zandbak? Doe er iets aan. Als is het maar voor je eigen personeel.

Het is mei als ik aan dit artikel begin. Wederom breekt het voorjaar van 2025 hitte- en droogterecords. Het NOS Journaal van 15 april meldde dat Copernicus Klimaatveranderingsdienst heeft vastgesteld dat het Europese continent tweemaal zo snel opwarmt als het wereldwijde gemiddelde. 2024 was al het warmste jaar sinds de start van de metingen en Europa heeft vooral te maken met warmterecords, niet met kouderecords.

Verstening
De helft van onze grote steden zijn ook nog eens versteend, sommige zelfs wel voor 70%. Deze verstening (gebouwen, huizen, wegen en andere stenen) houden veel warmte vast, waardoor het zogenaamde ‘stedelijk hitte-eiland-effect’ ontstaat. Hittestresskaarten in de Nationale Klimaatatlas geven aan wat de gevoelstemperatuur op een zomerse dag is. Veel wijken kleuren dan donkerrood, dat wil zeggen dat de gevoelstemperatuur daar 40 graden of meer is.

Steeds meer steden maken werk van het nemen van maatregelen tegen hitte. In 2021 lanceerde prof. dr. Cecil Konijnendijk, hoogleraar Stedelijke Bosbouw aan de Universiteit van Brits Colombia (UBC) in Canada, de 3-30-300 regel die kan zorgen voor een gezondere, groenere en aantrekkelijker leefomgeving. Volgens deze vuistregel is er een optimale situatie als je vanuit elke woning, werk- of leerplek drie bomen kan zien, als elke wijk voor 30% schaduw en kroonbedekking van bomen heeft en als er op 300 meter afstand van elke woning een hoogwaardige, groene ruimte is van minstens 0,5-1 ha. Zo kun je bepalen of er voldoende groen aanwezig is en waar er nog vergroend moet worden.

Laten nu juist stedelijke begraafplaatsen uitstekend kunnen fungeren als hoogwaardige groene ruimte, maar zijn ze als zodanig nog té onzichtbaar bij beleidsmakers.

Airco’s van de stad
Veel begraafplaatsen zijn groen tot zeer groen. Zeker de oudere, als park ontworpen begraafplaatsen vormen – samen met de ‘gewone parken’ in een stad – belangrijke koelteplekken. Ze werden in de negentiende eeuw aan de buitenkant van de steden aangelegd, nadat het begraven in de kerk verboden was. Inmiddels is de stad er omheen gegroeid en zijn het funeraire oases van formaat, steeds meer mensen komen hier ook voor de rust en de natuur. Veel begraafplaatsen herbergen bomen van meer dan honderd jaar oud. Exemplaren die in de openbare ruimte van de versteende stad geen plek meer hebben. Bomen hebben een enorm verkoelend effect. De gevoelstemperatuur onder een boom kan wel 10-15 graden lager zijn dan in de volle zon. Begraafplaatsen zouden dan ook veel meer meegenomen kunnen en moeten worden in de klimaatplannen van steden. Kopenhagen promoot zijn begraafplaatsen al als ‘stadsoasen’.

Projectontwikkelaars
Vastgoedstrateeg Bart van Empel van de gemeente Tilburg ziet begraafplaatsen als een belangrijke groenvoorziening die de stad ook echt iets oplevert. Hoe deze baten te verzilveren ten gunste van de instandhouding van de begraafplaatsen? Van Empel: “Overheden kunnen daarin een rol spelen door ze te koppelen aan het (semi-)openbare ruimte-areaal. Investeren in het behoud of de versterking daarvan en door er eventueel functies aan te koppelen: ontmoeten, educatie, recreatie. Alle onderzoeken wijzen uit dat de afgelopen twintig jaar het groen de dupe is geworden van verstedelijking, terwijl óók wetenschappelijk is bewezen dat groen in de stad mensen gezonder en gelukkiger maakt, waardoor ook weer de zorgkosten verminderen. De vastgoedsector zou verplicht moeten worden bij elk woningbouwproject ook te investeren in groen. Vroeger bepaalde het aantal parkeerplaatsen het te bouwen volume, nu is het groen, stikstof en ecologie. Je zou de vastgoedsector kunnen vragen om ook te investeren in de bestaande groene plekken zoals begraafplaatsen of parken. Zoals vroeger 1% van het bouwbudget verplicht besteed werd aan kunst zou dat nu aan bestaand groen zoals begraafplaatsen besteed moeten worden. Projectontwikkelaars hebben het imago dat ze ‘over lijken gaan’. Laten we in de vergroening samen met de ontwikkelaars optrekken. Trouwens: een park in de buurt zorgt voor een significante verhoging van de waarde van de huizen. Vergelijkbaar met het 1% kunstpercentage bij bouwprojecten dat voorheen gebruikelijk was, zou er nu bij elke transactie van (bouw)grond een groenbelasting ten behoeve van de omgeving moeten worden afgedragen.”

De gemeente Groningen heeft recent een groennorm ingevoerd voor bouwplannen. Bij nieuwe plannen moet er structureel ruimte worden gereserveerd voor bomen en ander groen, om zo de kwaliteit van de leefomgeving te waarborgen en in te zetten op biodiversiteit en klimaatadaptatie. Hoe dit in de praktijk precies zal gaan functioneren, moet nog worden uitgewerkt in gemeentelijke beleidsstukken. Hier liggen kansen voor de Groningse begraafplaatsen om letterlijk op de kaart gezet te worden en financiële steun te krijgen om hun functie als belangrijk groengebied te blijven vervullen.

Zandbakbegraafplaatsen
De begraafplaats bij de Sint-Petruskerk aan de Kloosterdreef in Eindhoven heeft prachtige beukenlanen en is een oase in een versteende en snel opwarmende wijk. Ook hier is de gemeente bezig met de vergroeningsopgave. Ik sprak Linda van Driel, adviseur stedelijke vergroening van de gemeente Eindhoven, over de betekenis van begraafplaatsen in hun plannen: “De potentie van begraafplaatsen als koelteplek, of algemener hun rol in klimaatadaptatie, biodiversiteit, gezondheid en sociale cohesie, is groot. Het zijn stukjes van de stad die veilig zijn voor ontwikkelingen en daarom behoren ze tot de weinige plekken in de stad waar rust gevonden kan worden, en waar groen en bomen vaak monumentale leeftijden kunnen bereiken. Hoe de gemeente deze potentie kan benutten, is nog een open vraag.”

De betekenis wordt erkend, maar dit in daden omzetten is nog niet gebeurd. Misschien ook omdat kerkelijke begraafplaatsen als particuliere begraafplaatsen niet als openbaar groen worden gezien, terwijl ze die functie wel hebben.

Het is nú de juiste (en hoogste) tijd dat begraafplaatsen zichzelf in de kijker spelen bij de gemeentelijke beleidsmakers. Het aantal tropische dagen in Nederland zal volgens het KNMI tot 2030 verdubbelen. Gemeenten zijn vanaf dit jaar verplicht hun voorbereiding op hittegolven te verbeteren. Het aantal gemeentelijke hitteplannen moet de komende drie jaar nog verdubbelen. In een hitteplan staan onder meer maatregelen als drinkwaterpunten en extra schaduwplekken. Ook hier ligt een kans voor begraafplaatsen. Zoals op begraafplaats Matzleinsdorf in Wenen een van de officiële zomerse Sommer-Rastplätze (afkoelplekken) te vinden is. (Zie DB oktober 2024: ‘Begraafplaats als volkstuinpark’.)

Helaas zie ik nog veel zogenaamde zandbakbegraafplaatsen, het zijn – vast met de beste bedoelingen – kaal geschoffelde begraafplaatsen die vuurrood kleuren op de hittestresskaarten. Zijn dit nu geschikte plekken om nabestaanden hun dierbaren te laten gedenken? Zand, grind en asfaltpaden in combinatie met overwegend zwarte zerken dragen ook bij aan dat hitte-eiland-effect en maken dit soort begraafplaatsen geen fijne werk- of verblijfsplek.

Zweten tussen de zerken?
Niet alleen voor bezoekers maar ook voor begraafplaatsbeheerders en -medewerkers heeft de klimaatverandering invloed. Op de Nationale Klimaat Expo in Houten dit voorjaar sprak onder andere prof. dr. Hein Daanen van de Faculteit der Gedrags- en Bewegingseigenschappen van de VU in Amsterdam. Hij doet onderzoek naar gezond leven en werken in hitte en vertelde over ‘thermische belasting’. Als mens moeten we onze gemiddelde lichaamstemperatuur van 37 graden (of tegenwoordig zoals uit recent onderzoek blijkt 36,4 graden) proberen te handhaven. Bij hitte krijg je bloedvatverwijding en gaan we zweten om het lichaam te koelen. Het verdampen van zweet koelt ons af, maar dat mag dan maximaal drie liter per uur zijn anders drogen we uit. Maar als je veel bedekkende kleding draagt remt dat het zweten wat weer resulteert in ‘warmte-opslag’. Bij 42 graden bezwijkt een mens.

Het KNMI gaat vanaf dit jaar naast de temperatuur ook de hitte/zonkracht aangeven. Net als de gevoelstemperatuur in de winter geeft dat een indicatie van wat het hitterisico is. Daar moet dan wel gevolg aan worden gegeven door maatregelen te nemen. Buitenwerkers moeten aangespoord worden om zich meer tegen de zon te beschermen (bedekkende kleding en smeren) omdat zij drie keer meer kans op huidkanker hebben, blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Maastricht in opdracht van het Nationaal Huidfonds. De recent herziene handleiding Veilig en gezond werken op begraafplaatsen vermeldt niets over deze risico’s.

Je kunt je lichaam ook trainen op hitte. Geen overgewicht is sowieso een pre. Frequent saunabezoek went een lichaam aan warmte. Vaker naar de sauna geeft volgens Hein Daanen minder kans op hartfalen. Militairen die worden uitgezonden naar Irak worden in speciale klimaatkamers getraind op hitte. Ook kan de kleding worden aangepast met bijvoorbeeld een ventilatie- of koelvest.

Werken tussen de zerken
Maar ook met de inrichting van onze begraafplaatsen kunnen we een verschil maken. Meerdere beheerders geven aan dat het werken tussen de zerken tijdens een hittegolf niet te doen is. Volgens het zogenaamde albedo-effect (de reflectie/weerkaatsingsvermogen van een oppervlak) nemen donkere oppervlakken meer zonlicht op dan ze weerkaatsen. Door een hoog albedo – wit, minder massa zoals hout en andere poreuze materialen (grafbeplanting!) die warmte minder accumuleren – warmen oppervlakten minder op. Zwarte oppervlakken hebben een albedo dicht bij 0%.

Nu zijn op de begraafplaatsen de meeste (nieuwere) zerken zwart en gepolijst. Ik heb ooit geprobeerd een eitje te bakken op een grafsteen, met toestemming van en onder toezicht van de eigenaar. Helaas was de zerk ‘slechts’ 50 graden heet en voor stolling van een ei heb je 67 graden nodig, maar het was bijna gelukt.

Klimaatbestendige beplanting
Meer vergroenen en meer bomen planten, dat is wat we kunnen en moeten doen. Maar dan wel met de juiste bomen. Op de Nationale Boominfodag in maart jl. werd door onderzoekers van Wageningen University & Research (WUR) gemeld dat veel bomen de snelle temperatuurstijging niet kunnen bijhouden, waardoor we de komende vijftig jaar mogelijk twee derde van onze stadsbomen kwijtraken. Vooral de bomen in de gebieden met een gematigd klimaat, zoals Nederland, zijn extra gevoelig voor de temperatuurstijging. Dit zien we nu al bij de beuk gebeuren, wat bij uitstek een begraafplaatsboom is. Vanwege het oppervlakkige wortelgestel krijgt de beuk het moeilijk bij langdurige droogte. We moeten dus gaan voorsorteren op een ander, toekomstbestendig sortiment. Voor het effect van bomen moet je dertig tot zestig jaar vooruit denken.

In het project ‘CSI Trees’ van WUR is onderzoek gedaan naar een sortiment dat de klimaatsverandering aan kan: drogere zomers (dat is juist de groeifase van een boom), langere periodes van droogte maar ook grote neerslagpieken. Bomen met meer veerkracht en tolerantie op factoren als water, temperatuur, licht en bodem. Verwacht wordt dat Nederland al over 25 jaar in de winter temperaturen zal hebben die nu gewoon zijn voor Midden-Italië en Zuid-Frankrijk. Het is zeker dat de droogte in Nederland alleen maar zal toenemen.

Veel kwekerijen zijn al bezig met een zogenaamd ‘klimaatbestendig’ sortiment. Soorten die zowel (langdurige) hitte als tijdelijke wateroverlast aankunnen. Voor klimaateffecten (koeling) tellen vooral boomkroonoppervlakten, heesters en gras (als het wat langer is). Bomen geven vooral schaduwkoeling. Zachthoutsoorten verdampen het best, maar bij droogte of een hittegolf zijn het vooral de hardhoutsoorten die door verdamping beter verkoeling bieden.

Omdat we ook meer piekbuien zullen krijgen, moet er tevens gekeken worden naar soorten die tijdelijk of voor langere periode wateroverlast kunnen hebben. Infiltratievakken en wadi’s kunnen met een sortiment beplant worden die tijdelijk overstroming aan kunnen.

Heesters en klimplanten verkoelen ook, en plantvakken – vooral lichtere keuren – koelen de bodem door weerkaatsing van de zon, vanwege het eerder genoemde albedo-effect. De zerk vervangen door groen geeft dus meteen verkoeling (en meer biodiversiteit bij de juiste plantkeuze).

Koester je bomen
Natuurlijk moet je vooral ook koesteren wat je al hebt, zeker oudere en misschien wel monumentale bomen. Een goede groeiplaats is cruciaal, alles begint met de bodem. Een slechte bodem, qua voeding, vocht, zuurstof, groeiruimte en zuurgraad, beperkt een boom in zijn ontwikkeling en geeft hogere beheerskosten. Bij het aanplanten van bomen moet dus de nodige aandacht aan het plantgat besteed worden. Maar denk ook aan uitputting door het verwijderen van bladafval, wat op veel begraafplaatsen nog steeds gebeurt. Het beschermen van de (toekomstige) kroonprojectie door daar géén graven uit te geven en alleen bovengronds te ruimen, voorkomt beschadiging van de wortels.

Gezondheid
We moeten begraven gaan zien en promoten als een groene klimaatbelegging of -investering voor nu en de toekomst: een graf geeft de plek een groene bestemming voor langere tijd. Het rendement in biodiversiteit en koelte is nóg groter als we de zerkcultuur afschaffen en vergroenen. Overheden, die steeds meer werk moeten maken van vergroening, zouden vanaf nu begraafplaatsen moeten betrekken in de klimaatopgave en daar ook budget aan besteden.

Kosten die worden gedekt door de hogere waarde van vastgoed (4-15%) en de vermindering van zorgkosten. Onderzoek van de Universiteit van Leuven heeft uitgewezen dat door kwalitatief groen in een woonomgeving 15-30% minder medicijnen gebruikt worden en de mentale gezondheid toeneemt. De universiteit in Brussel heeft onderzoek gedaan naar de relatie tussen oude stadsbomen en de menselijke gezondheid: hoe groter de boomkruin des te minder antidepressiva en medicatie tegen hart- en vaatziekten er verkocht worden.

Het is maandag 30 juni als ik dit artikel afrond. Buiten is het meer dan 30 graden en tropisch heet. Spanje en Frankrijk gaan gebukt onder temperaturen van meer dan 40 graden. Morgen wordt het nog warmer. De koelste plek bij mij thuis? Niet binnen bij de airco maar buiten in de tuin onder een boom!

Suggesties voor ontwerpers, beleidsmakers, beheerders, uitvaartondernemers, nabestaanden en de LOB

Voor ontwerp & inrichting

• Geen zerken (liggende grafstenen) meer, maar graftuinen, zowel voor de biodiversiteit als voor de verkoeling van bezoekers en medewerkers (liefst met biologisch gekweekt plantgoed).
• Graspaden i.p.v. grind en asfalt.
• Meer bomen om als begraafplaats te kunnen fungeren als koelte-eiland in stad of dorp.
• Ontmoetingsplekken voor inwoners creëren – goede banken/picknicktafels op koele plekken – of een watertappunt of een afkoelplek in de zomer. Wees niet te bang voor het hangjongereneffect.

Voor de LOB

• Zorg voor bewustzijn bij publiek (via een pr-campagne) én overheden van het belang van de groene begraafplaatsen in stad of dorp.
• Organiseer een jaarlijkse ‘zerkwipdag’, kijk naar het NK Tegelwippen.
• In de volgende druk van de handleiding Veilig en gezond werken op begraafplaatsen ook aandacht besteden aan hitteprotocollen, smeren et cetera.

Voor beheerders

• Zorg dat de begraafplaats bij de gemeente in zicht is als het gaat om groen- of klimaatplannen voor stad of dorp.
• Schaf lichte bedrijfskleding aan voor uzelf en de medewerkers, inclusief een stoere pet of hoed.
• Overweeg een sauna en/of sportschoolabonnement als secundaire arbeidsvoorwaarde.

Uitvaartondernemers/nabestaanden

• Maak er een groene uitvaart van door i.p.v. rouwboeketten met (met gif gekweekte) bloemen een donatie te vragen voor een ‘groenfonds’ van kerkhof of begraafplaats, dat helpt bij de aanplant van bomen, struiken, vaste planten en bollen. Het zal veel mensen aanspreken dat de dood zichtbaarHallo Saskia Kosterman bijdraagt aan het leven en aan de sfeer op kerkhof of begraafplaats.
• Adviseer staande grafstenen met een graftuin voor bijen en vlinders i.p.v. zerken die opwarmen.
• Laat je begraven zonder grafsteen en doneer aan een boom en/of bank.

Wat hebben we liever: een zandbakbegraafplaats of een parkbegraafplaats? Foto’s: auteur