Circle Stone - “De consument moet het wel willen”

Circle Stone startte vier jaar geleden met het doel het recyclen van grafstenen te stimuleren. Hoe staat de praktijk er inmiddels voor?

“Dit is echt de mooiste steen van de begraafplaats,” zegt Henry de Bruijn, begraafplaatsbeheerder in Pijnacker, staand naast een oranje-zwart gemarmerde grafplaat. “Ik zou willen dat ik hem voor mezelf zou kunnen hergebruiken.”

De Bruijn heeft de steen samen met nog zo’n 29 andere stenen ter recycling aangeboden aan een handvol steenhouwers in zijn regio. Hij mailde hen foto’s van de stenen. Eén ervan – Steenhouwerij De Gedenkgroep – hapte toe. Althans: hapte toe op twee van de dertig aangeboden stenen. Eén van de twee is die prachtige oranje-zwarte.

Deze ochtend komen mannen van De Gedenkgroep de stenen ophalen. Het is koud en mistig op de protestante begraafplaats van Pijnacker, die gelegen is rondom de Dorpskerk. In een vloek en een zucht hebben de mannen – Peter Ax en Damian van den Berg – de stenen op een kar gezet en rijden ze ermee de begraafplaats af, op weg naar de vrachtwagen waarmee ze de steen naar de voorlopige thuishaven brengen: de opslag van De Gedenkgroep. In de werkplaats worden de stenen ontdaan van de persoonsgegevens die op de stenen stonden: de namen en de data. Vervolgens kunnen de verkopers van De Gedenkgroep ze als gerecyclede steen aanbieden aan de consument.

In een notendop is dit het concept waarmee Circle Stone in 2018 startte. Circle Stone wil grafstenen een tweede leven geven. Begraafplaatsen en steenhouwers werken hierbij samen. Begraafplaatsen weten van welke graven de grafrechten zijn verlopen. Als er een steen op ligt die voor hergebruik in aanmerking kan komen – en volgens Circle Stone betreft dit zo’n tachtig procent van alle grafstenen, namelijk: alle stenen van graniet – bieden de begraafplaatsen die aan een steenhouwer aan. De steenhouwer kan de steen (gratis) komen ophalen.

Het (voordelige) mes snijdt aan diverse kanten: de begraafplaatsbeheerder hoeft geen energie te besteden aan de afvoer van de steen, de steenhouwer krijgt tegen relatief lage kosten een steen in bezit en bovenal: het draagt bij aan duurzaam gebruik van een waardevolle steensoort. Belangrijk aspect hierbij is ook dat de reguliere, milieuonvriendelijke rariteiten rondom zo’n steen – die vaak na delving de hele wereld rondreist voordat hij op een Nederlands graf komt te liggen – vermeden worden. En niet in de laatste plaats: er is een voordeel voor de nabestaanden die de gerecyclede grafsteen koopt, want zij weten dat zij een bijdrage aan de duurzaamheid hebben geleverd.

Coronapandemie
Hoe mooi het concept ook is, het is de voorbije jaren nog niet echt van de grond gekomen. Slechts zo’n twintig van de vierduizend begraafplaatsen hebben zich bij Circle Stone aangesloten. En zo’n vijftig steenhouwers staan ervoor open om het aanbod voorgelegd te krijgen. Circle Stone is een initiatief van GreenLeave, de brancheorganisatie die zich inzet voor een duurzame uitvaart. Roel Stapper, directeur van Begraafplaats en Crematorium Zuylen in Breda, heeft namens GreenLeave Circle Stone in zijn portefeuille. “Ik steek direct de hand in eigen boezem,” zegt hij. “Mede door de coronapandemie, die voor een hausse aan uitvaarten zorgde, heeft Circle Stone niet de aandacht gekregen die het had moeten krijgen. Het concept is daardoor nog te weinig onder de aandacht gekomen van begraafplaatsen, steenhouwers én consumenten.”

Dat zal in 2022 veranderen, luidt het voornemen. Er zullen bijvoorbeeld informatiebijeenkomsten gaan komen voor steenhouwers. “Kort voordat corona ons land overrompelde bleek uit een enquête dat steenhouwers behoefte hadden aan wat meer ondersteuning bij de praktisering van dit concept. Die ondersteuning willen we hen gaan bieden.”

Tweedehandssteen
Niels Kroesbeek van De Gedenkgroep kan zich wel wat voorstellen bij die behoefte aan ondersteuning. “Het is niet eenvoudig om zo’n hergebruikte steen aan de man te brengen,” zegt hij. “Er is maar een zeer beperkte vraag naar. Bovendien kost het extra moeite om die gebruikte steen onder de aandacht te brengen bij de consument: je moet er een verhaal bij vertellen.”

Vanuit oogpunt van milieu, zo geeft Kroesbeek aan, vindt De Gedenkgroep die hergebruikte steen een zeer waardevolle zaak. “En daarom werken we er ook aan mee, en voegen we ook die gebruikte stenen toe aan ons assortiment. Maar praktisch gesproken kleven er wel wat problemen aan. Het belangrijkste probleem is eigenlijk dat de gebruikte steen voor de consument niet veel goedkoper is dan een nieuwe. De stenen die we vandaag hebben opgehaald, moeten we bewerken. Voor de meest stenen geldt dat je een laag van het gehele oppervlak af moet slijpen. Dat kost tijd en energie. Dat moeten we doorberekenen aan de consument, anders snijden we onszelf in de vingers. Daardoor is de consumentenprijs nauwelijks anders dan de prijs van een nieuwe steen. Wat ons daarbij parten speelt is dat het fenomeen ‘gerecyclede steen’ niet zo bekend is, en geen goed imago heeft. Voor het gros van de consumenten is het ‘een tweedehandssteen, die eerder van een andere dode is geweest’. We krijgen de stenen alleen verkocht aan consumenten die het écht om de duurzaamheid te doen is. En daar zijn er nog niet zoveel van.”

Overigens vraagt Kroesbeek zich af of dat percentage dat Circle Stone noemt (‘tachtig procent van de grafstenen is van graniet en dus te recyclen’) wel klopt. “Granieten stenen zijn pas sinds een jaar of dertig op de markt. Er liggen momenteel dus nog heel veel grafstenen en grafplaten op begraafplaatsen die van een ander materiaal zijn. Bovendien: de ene granieten steen is de andere niet. Je hebt daar goedkope en duurdere soorten in. Die goedkopere soorten komen niet in aanmerking voor een tweede ronde. Ook kunnen granieten stenen bewerkt zijn met een kleurverdieper. Als dat is gedaan, en je gaat er een laag afhalen, ontstaan er kleurverschillen. Dan is die steen dus ook niet te gebruiken voor recycling. Als je me vraagt hoeveel procent van de stenen te recyclen is, denk ik eerder aan veertig dan tachtig procent.”

Omzet
Voor begraafplaatsbeheerder De Bruijn is het beroerde imago van die ‘tweedehandssteen’ de achilleshiel van Circle Stone: “De consument moet het wel willen. We kunnen als begraafplaats nog zoveel stenen aanleveren aan steenhouwers, maar als zij ze niet verkocht krijgen omdat er geen vraag naar is, houdt het op.” Hij kan zich de voorzichtigheid van de steenhouwers wel voorstellen. “Als ik dertig stenen aan vijf steenhouwers aanbied, en er reageert maar één steenhouwer die twee van de dertig stenen aan zijn assortiment wil toevoegen, dan snap je dat het nu voelt alsof ik met hagel schiet en het maar afwachten is of ik iets raak. Maar ik vind dat niet gek. De steenhouwer heeft er het meeste werk aan. Hij moet ze komen ophalen en moet ze ergens opslaan. Zonder er zeker van te zijn dat ze ooit verkocht worden. Maar de steenhouwer moet ook gewoon omzet draaien.”

Bijdrage aan het milieu
Een substantieel deel van de begraafplaatsen dat aan Circle Stone meedoet, ligt in de gemeente Gooise Meren. Voor de gemeente was het een ‘vanzelfsprekende keuze’ om zich bij Circle Stone aan te sluiten, geeft Esmeralda Wagenaar aan. Wagenaar is beleidsadviseur Begraafplaatsen van de gemeente. “Voordat Circle Stone begon hadden we het hergebruik van grafstenen al hoog in het vaandel staan,” zegt ze. “Eén van de zeven begraafplaatsen in onze gemeente is een rijksmonument. Deze begraafplaats was al enige tijd niet meer in gebruik. Daar wilden we verandering in aanbrengen. Openstelling was echter niet zomaar mogelijk, bijvoorbeeld omdat de aanleg beschermd was. We zijn in overleg gegaan met de Rijksdienst. Daaruit vloeide voort dat we de begraafplaats weer in gebruik konden nemen als we de grafstenen die er lagen gingen hergebruiken. Dat is goed bevallen. Kort daarna kwam het initiatief Circle Stone voorbij. We zijn direct aangehaakt, zodat de stenen van alle zeven begraafplaatsen in principe hergebruikt kunnen worden. Als nabestaanden voor de keuze komen te staan hun grafrechten te verlengen, en ze kiezen daar niet voor, krijgen ze van ons via een brief een nieuwe keuze voorgelegd: wil men dat we de steen afvoeren, of vindt men het prima als de steen voor hergebruik in aanmerking komt. We verwijzen daarbij ook naar Circle Stone. De meeste mensen vinden het heel fijn dat ze op die wijze een bijdrage aan het milieu kunnen leveren.”

Optimistisch
Wagenaar is dan ook positief gestemd over de toekomst van Circle Stone. “Ik denk dat het een zaak van lange adem is. Je ziet bij ander consumentengedrag dat recycling al heel gewoon is. Kijk naar de tweedehands auto’s. De kringloopwinkels. De tweedehands kledingzaken. Het wordt steeds normaler om materialen te hergebruiken als het kan. Dat zal ook voor grafstenen gaan gelden.”

Ook De Bruijn van de begraafplaats in Pijnacker is optimistisch over de toekomst. “De generatie die nu rond de 20-30 jaar oud is, is opgegroeid met het belang van duurzaamheid. Als die generatie straks keuzes moet maken over grafstenen, dan wordt het interessant. Dan kan er zelfs een sfeer ontstaat waarin het ‘not done’ is om – wat nu veel gebeurt – een nieuwe grafsteen uit Noorwegen aan te laten rukken, die eerst in Azië is behandeld voordat die naar Nederland werd verscheept. De ecologische voetdruk die dat met zich meebrengt … Daar willen de jongeren van nu niet meer verantwoordelijk voor zijn, verwacht ik.”

Het optimisme van Wagenaar en De Bruijn klinkt Stapper van Circle Stone als muziek in de oren. “Kijk je naar de CO2-belasting van een uitvaart, dan staat het rouwvervoer op nummer 1, maar het grafmonument op nummer 2. Het is dus heel logisch dat wij als begraafplaatsen dat aspect oppakken. Natuurlijk zie ik ook de weerstand bij begraafplaatsbeheerders. Het is eenvoudiger om een loonbedrijf te bellen en te vragen of hij wat stenen wil ophalen, die vervolgens tot puin vermalen worden. Maar wil je een bijdrage leveren aan een beter milieu, zodat Moeder Aarde ook voor toekomstige generaties leefbaar blijft, dan is het noodzakelijk om wat extra moeite te doen: zet de stenen waarvan de grafrechten zijn verlopen in de spotlights bij de steenhouwers en wijs nabestaanden op de voordelen van hergebruik. ‘Mijn’ beheerder in Breda is inmiddels ook om: hij heeft zelfs een apart deeltje van de begraafplaats gereserveerd voor de stenen die voor hergebruik in aanmerking komen. Geweldig toch?”

Links begraafplaatsbeheerder Henry de Bruijn, rechts Niels Kroesbeek van De Gedenkgroep