Hergebruik

Wat doe je met grafmonument waarvan de grafrechten verlopen zijn, maar die wel de moeite waard zijn te bewaren? Hergebruiken is een mooie oplossing Voorbeelden van hergebruik, en hoe dit aan te pakken, uit binnen- en buitenland.

Hergebruik van grafmonumenten is het opnieuw gebruiken van een grafmonument. Dat kan enerzijds voor hetzelfde doel als waarvoor het ooit werd opgericht: herdenken van overledenen, markering van graven en uiting geven aan rouw. Anderzijds kan het opnieuw gebruiken zich richten op toepassing van het materiaal, als verharding of bouwelement voor bijvoorbeeld asbestemmingen. Hier wordt vooral bedoeld het hergebruik in de eerste betekenis. Op die wijze kunnen grafmonumenten behouden worden en tegelijk bijdragen aan behoud van het karakter van een begraafplaats of grafveld. Hergebruik kan ook worden toegepast vanuit het perspectief van een gezonde exploitatie van de begraafplaats. Door hergebruik ook op te vatten als het herplaatsen van grafmonumenten, kan men bepaalde waarden versterken, dan wel juist behouden. Hergebruik is op die manier een vorm van instandhouding die ingepast kan worden in het reguliere grafuitgiftebeleid. Een complicatie bij hergebruik is wel dat er een mogelijkheid moet bestaan het grafmonument aan te passen aan zijn nieuwe doel. Dit wil zeggen dat de hergebruiker bijvoorbeeld de familienaam op het grafmonument moet kunnen plaatsen.

Buitenland
In Nederland wordt hergebruik nog weinig toegepast, maar in enkele buurlanden is er meer ervaring met het opnieuw gebruiken van grafstenen. In België maken sommige gemeenten hergebruik tot onderdeel van hun strategie om grafmonumenten te kunnen behouden. In Antwerpen, op begraafplaats Schoonselhof, bestaat de mogelijkheid een grafmonument in bruikleen te nemen. In de overeenkomst die men aangaat, blijft Antwerpen eigenaar van het monument onder voorwaarde dat de bruiklener het grafmonument restaureert en onderhoudt. Verder betaalt de bruiklener een eenmalige retributie voor het bruikleen en voor het aantal concessies (begravenen) conform de geldende tarieven en termijnen. Daarnaast bestaat in Antwerpen de mogelijkheid een grafmonument te adopteren, waarbij de stad eigenaar van het monument blijft. Het is dan niet mogelijk om er te begraven. In andere gemeenten zoals Gent, Brugge en Mechelen kan men tegen een gering bedrag voor lange termijn een grafmonument adopteren onder de voorwaarde dat het gerestaureerd en onderhouden wordt. De stad Mechelen heeft inmiddels vastgesteld beleid. Daar kan men een grafconcessie nemen met hergebruikt grafmonument. De kosten daarvoor bedragen voor dertig jaar iets meer dan duizend euro en voor de mogelijkheid één stoffelijk overschot te begraven, betaalt men 375 euro. Ook kan men een aantal urnen bijzetten. Het grafmonument is gratis, maar met de verplichting tot restauratie.
In Duitsland lijkt het hergebruik van grafmonumenten uitgevonden te zijn. Hier noemt men het ‘Grabmalpatenschaft’, wat letterlijk adoptie van het grafmonument betekent. In Keulen werd in 1981 het Grabmalpatenschaft ingesteld. Na adoptie verplicht men zich het graf inclusief monument en beplanting te restaureren en te onderhouden. In ruil daarvoor krijgt men het recht zich daar te laten begraven. Grafrechten worden pas betaald als er daadwerkelijk wordt begraven. Op Friedhof Ohlsdorf in Hamburg kan men sinds 1990 behoudenswaardige monumenten waarvan de grafrechten zijn verlopen, adopteren en hergebruiken. Het grafrecht is gratis, maar met de verplichting het monument te restaureren en zo te behouden. De kosten voor begraven zijn hetzelfde als bij een nieuw graf.
Frankrijk kent minder voorbeelden van hergebruik. In Bretagne bestaat wel een beschermingsbeleid rondom oude kerken, het zogenaamde ‘enclos paroissial’. Daarbij is het geheel van kerk, kerkhofmuur, ingangspoort, Calvarie en beenderhuis beschermd. De grafstenen op het kerkhof vallen daar echter niet onder, wat op termijn een verstoord beeld oplevert. In Parijs kennen de begraafplaatsen een eeuwigdurend grafrecht. Daardoor zijn graf en grafmonument een lang leven beschoren en wordt er nauwelijks geruimd. Behoud zit hier dus in de wijze van begraven. Families blijven op die manier langdurig hetzelfde monument gebruiken.

Nederlandse voorbeelden
In Nederland worden naar schatting jaarlijks zo’n 35.000 grafmonumenten geplaatst. Een deel daarvan wordt al na tien jaar geruimd, andere na twintig jaar. Maar weinig grafmonumenten worden geplaatst op een graf dat voor onbepaalde tijd is uitgegeven. De tendens neigt steeds meer naar grafuitgifte voor bepaalde tijd. Er verdwijnen dus veel grafmonumenten door de wijze waarop een graf wordt uitgegeven. Dertig jaar na plaatsing is bijna 70 tot 80% van alle grafmonumenten alweer verdwenen.
Voor hergebruik is er nog nergens consistent beleid. Initiatieven zijn er wel. In 1995 kwam een begraafplaats in Veghel in het nieuws toen daar geruimde grafkelders beschikbaar werden gesteld, onder de voorwaarde dat de nieuwe rechthebbende het bijbehorende historische monument zou adopteren en restaureren. Er werd geschokt gereageerd. Inmiddels is dat taboe wat verdwenen en komen er meer initiatieven. Zo heeft de lokale Heemkundige kring op het R.K. kerkhof van Budel enkele grafmonumenten geadopteerd. Met een tekstplaatje ‘heemkundekring’ wordt aangegeven welke graftekens zijn geadopteerd en gerestaureerd. Er wordt niet meer begraven, maar het grafmonument blijft behouden.
Op begraafplaats St. Petrus Banden in Den Haag, de gemeentelijke begraafplaats Tongerseweg en het St. Pieterskerkhof in Maastricht en het St. Catharinakerkhof in Eindhoven past men hergebruik wat actiever toe. Ook de Amsterdamse begraafplaatsen St. Barbara en Buitenveldert hebben historische grafmonumenten ‘in de verkoop’ staan. Het gaat hier om graven waarvan de grafrechten vervallen zijn. Een rechthebbende kan het grafrecht opnieuw vestigen met de mogelijkheid het graf mét monument over te nemen. De nieuwe rechthebbende moet het monument restaureren en onderhouden. In Den Haag wordt het graf nooit hergebruikt als er nog een overledene in het graf of de kelder ligt. Er wordt dus altijd geruimd voordat een graf in hergebruik wordt genomen. Op de Tongerseweg in Maastricht wordt het graf vooraf geschud. Daar wordt juist niet geruimd, omdat men dat daar niet nodig vindt. In Maastricht kan men het graf verkrijgen met bijbehorend grafmonument voor € 247. De kosten voor renovatie zijn voor de nieuwe rechthebbende. Wil men zoiets niet, dan is er altijd nog ruimte elders, waar men een grafmonument naar eigen keuze kan plaatsen. Op De Nieuwe Ooster in Amsterdam behoort hergebruik binnenkort ook tot de mogelijkheden. In een beleidsstuk zijn alle mogelijkheden voor behoud vastgelegd, waaronder ook de mogelijkheid tot hergebruik.

De praktijk
Praktisch gezien gaat het hergebruik van grafmonumenten eenvoudig in zijn werk. Op het moment dat een oud grafmonument een nieuwe rechthebbende (de hergebruiker) krijgt, maakt de oude letterplaat plaats voor een nieuwe. Is er geen plaat, maar staan de namen en data in de steen gekapt, dan slijpt men een laagje van de steen en kapt er nieuwe namen en data in. Sommige hergebruikte grafmonumenten blijven op hun oude stek staan, sommige verhuizen naar een nieuwe plek.
De redenen voor hergebruik, of juist niet hergebruiken, zijn vrij eenvoudig te formuleren. Minder gemakkelijk gaat dat voor de wijze van hergebruik, de voorwaarden die eraan gesteld worden en de vraag welke grafmonumenten in aanmerking komen voor hergebruik. Dat verschilt per begraafplaats. Uit buitenlandse voorbeelden blijkt dat in een overeenkomst, los van een eventuele grafakte, de afspraken vastgelegd kunnen worden. De termijn van het hergebruik, het eigendom en de voorwaarden worden in een overeenkomst vastgelegd. Op het niet naleven van de voorwaarden kan een verwaarlozingsprocedure worden ingezet. Dit kan na een bepaalde termijn tot beëindiging van het bruikleen leiden, waardoor ook het hieraan verbonden grafrecht vervalt. De grafrusttermijn zal vervolgens wel in acht genomen worden, voordat het grafmonument opnieuw in hergebruik kan worden genomen.

Het ‘gevoel’
Niet alle grafmonumenten komen in aanmerking voor hergebruik. Om duidelijk te krijgen welke grafmonumenten hergebruikt kunnen worden, is het goed eerst te kijken naar de status van de grafmonumenten. Grafmonumenten die reeds bescherming genieten, komen zonder meer in aanmerking. Andere grafmonumenten kunnen eventueel na een inventarisatie aangewezen worden. Uiteraard dienen de grafrechten van her te gebruiken grafmonumenten vervallen te zijn. De oude rechthebbende zal op de hoogte moeten worden gesteld van wat er met het grafmonument kan gebeuren en de hergebruiker moet op de hoogte zijn van de status van het graf. Beide partijen kunnen dan altijd nog hun keuze herzien.
In Nederland heeft hergebruik vooralsnog geen juridische status. De Wet op de lijkbezorging stelt sinds 1 januari 2010 expliciet dat grafmonumenten eigendom van de eigenaar (niet altijd de rechthebbende) zijn. Dat betekent dat begraafplaatsen geen eigenaar meer zijn van de grafmonumenten waarop een grafrecht rust. Na vervallen van de grafrechten (ook als de rechthebbende geen afstand heeft gedaan) valt het eigendom terug naar de begraafplaats. Wanneer die op zijn beurt het graf opnieuw uitgeeft voor begraving, behoudt die het eigendom van het daarop geplaatste grafmonument. Daarmee kan hij ook het grafmonument in hergebruik geven.
Dat hergebruik feitelijk geen juridische belemmeringen kent, wil nog niet zeggen dat het niet gevoelig kan liggen. Het is daarom aan te bevelen de rechthebbende (indien bekend) bij het afstand doen op de hoogte te stellen van de mogelijkheden rondom hergebruik. Daarbij is het verstandig de rechthebbende in te laten stemmen met het hergebruik. Dit kan opgenomen worden op het formulier waarop men tekent voor het doen van afstand van het grafrecht. De grondslag voor deze maatregel kan opgenomen worden in verordening of reglement. Veel begraafplaatsen kennen zo’n artikel al.
Om te voorkomen dat een rechthebbende afstand doet van een als waardevol aangemerkt graf, in de veronderstelling dat het grafmonument toch wel behouden wordt, zal duidelijk moeten worden dat die instandhouding niet hoeft te gelden voor de locatie en het totale beeld van het grafmonument.

Tot slot
Hergebruik lijkt een eenvoudige manier van behoud. Het is verstandig goed na te denken alvorens hergebruik in te voeren. Men kan hergebruik buiten alle administratie en regels om regelen, maar beter is om een kader vast te leggen waardoor alle partijen duidelijk weten waar ze aan toe zijn. Het doel van hergebruik is het behouden van historische waarden zonder commerciële motieven.
Wanneer men hergebruik overweegt dan wordt geadviseerd de normale grafkosten in rekening te brengen en daarnaast een administratieve bijdrage te vragen. Het grafmonument wordt verder om niet overgedragen, tenzij er kosten voor herplaatsing gemaakt moeten worden.