Humusatie

Meepraten over humusatie

© Anja Krabben

Zelfportret van Rosalie Bak (links) en Susanne Duijvestein

Vanaf 2020 is composteren van overledenen toegestaan in de staat Washington in Amerika. In België is al enige tijd een lobby aan de gang om humusatie ook daar wettelijk mogelijk te maken en sinds kort onderzoeken Rosalie Bak en Susanne Duijvestein de (on)mogelijkheden van deze groene vorm van lijkbezorging in Nederland. Juist begraafplaatsen kunnen hierbij een belangrijke rol spelen.

‘Typisch Amerikaans,’ luidt een reactie op uitvaartbranche.nl onder een nieuwsbericht waarin staat dat vanaf dit jaar composteren in Washington is toegestaan. Een ander schrijft: ‘En dan de groenten die op deze “compost” heeft gegroeid bij het diner eten. Moet er niet aan denken. Maar ja, het is weer Amerika.’

Is dat zo? Is het typisch Amerikaans? Dan net zo goed typisch Belgisch en typisch Nederlands. Want ook in deze twee landen zijn er initiatieven ontwikkeld om te onderzoeken of humusatie mogelijk en wenselijk is. Bij humusatie wordt het dode lichaam gecomposteerd. Het lichaam wordt boven de grond onder een laag compost geplaatst en transformeert binnen 12 maanden tot verse humus.
Begrijpelijk zijn de reacties op uitvaartbranche.nl zeker, zegt Rosalie Bak, ontwerper/kunstenaar (zelf spreekt ze van ‘productvormgever’), die samen met uitvaartondernemer Susanne Duijvestein in ons land humusatie onderzoekt. “Want er zíjn ook heel veel vragen te beantwoorden voordat humusatie al of niet wordt toegestaan. Maar het idee is té interessant om het niet te onderzoeken.”

Want duurzaamheid moet en we gaan het liefst met zijn allen op weg naar een kringloopeconomie, waarbij afval wordt hergebruikt of omgezet in energie of groeistoffen. Daarbinnen past humusatie beter dan begraven of cremeren (of cryomeren en resomeren), waarbij het lichaam snel of langzaam wordt vernietigd, energie kost (crematie) en niets oplevert. Een begraven lichaam is zelfs geen voedingsbron voor andere organismen. Rosalie: “Zo diep als we nu begraven, daar is geen leven meer. Er is leven tot circa 15 cm. Bij humusatie is het lichaam wél een voedingsbron, maar levert het ook voedingsrijke grond op voor nieuw leven.”

Wetenschappelijk onderzoek
In België is Koen Roygens van stichting Metamorfose een van de mensen die ervoor ijveren dit wettelijk mogelijk te maken. Rosalie bracht eind verleden jaar samen met Roygens een bezoek aan de Gezondheidsraad om de werking van humusatie toe te lichten. (Minister Ollongren heeft de Gezondheidsraad om advies gevraagd over de toelaatbaarheid van nieuwe lijkbezorgingstechnieken.) “Er was grote interesse,” zegt ze, “wat te merken was aan de vele vragen die er werden gesteld.” En als ik haar spreek komt ze net terug van een ontmoeting met prof. dr. Roelof-Jan Oostra, de anatoom die in 2017 op het ziekenhuisterrein van het AMC een onderzoeksbegraafplaats heeft ingericht waar de ontbinding van het menselijk lichaam onder de grond wordt onderzocht, onder andere ten behoeve van de forensische wetenschap. Rosalie is opgewekt. “Oostra was zeer positief en wil het onderzoek naar humusatie faciliteren.” Dat wil zeggen uitproberen op zijn begraafplaats.

Zoals gezegd zijn er op dit moment vooral veel vragen. Mag het? Kan het? Is het ook wenselijk? Is het veilig, wat zijn de gevolgen voor de volksgezondheid? Wat doet dit met afscheidnemers? Moet het plaatsvinden op een nieuwe plek? Of kan het op een bestaande begraafplaats? Hoe beveilig je die dan tegen indringers en is ‘grafbezoek’ mogelijk? Of moet humusatie overdekt gebeuren? Kun je verbouwen met de compost? “Belangrijk is: het moet veilig voor de natuur zijn en veilig voor de mensen die er mee werken.”

Op dit moment wordt er van alles verondersteld over humusatie. Verondersteld wordt dat een lichaam binnen een jaar is gecomposteerd. “Dat wil zeggen, na drie maanden is het weefsel weg en heb je schone botten. Die gaan de granulator in en vervolgens weer de aanzienlijk geslonken composthoop in. Na 12 maanden heb je compost.” Verondersteld wordt ook dat de composthoop geen (wilde) dieren aantrekt, omdat het compostmateriaal zorgt voor een sterke temperatuurstijging die verspreiding van geur tijdens de ontbindingsfase van het lichaam voorkomt en er daarom dus geen dieren op afkomen. “Maar dat moet allemaal onderzocht worden op wetenschappelijk niveau. In België is een poging om wetenschappelijk onderzoek te doen mislukt. Een samenwerking met het AMC is dus een echte stap vooruit.”

Waarom brengt ze geen bezoek aan Washington om het daar te bekijken? “Nog los van de vraag of ze ons willen ontvangen en vertellen hoe ze het doen, gebeurt het daar op een andere manier, namelijk versneld. De lichamen gaan in afgesloten cabines en worden in 30 dagen omgezet in compost.” Overigens is in Washington in 2018 onderzoek gedaan naar de werkbaarheid van humusatie, ook in containers, en het resultaat was positief.

Brainstorm
Het wetenschappelijke pad is het ene pad dat Rosalie Bak en Susanne Duijvestein willen bewandelen. Twee andere paden lopen daar parallel aan: wensen Nederlanders deze alternatieve lichaamsbestemming en wat betekent dit voor het vak van de grafdelver/begraafplaatsmedewerker. “Hoe denken de mensen die nu met de dood werken erover? De grafdelvers, mensen die fysiek contact hebben met de doden. Is er interesse in een nieuwe discipline: de humusator? Wij willen daarover in gesprek met begraafplaatsen. We willen werksessies organiseren, brainstormsessies. Stel het wordt wettelijk toegestaan: hoe gaat het er dan uitzien? Kan het op een begraafplaats? Wat doet het met je, als begraafplaatsmedewerker? Susanne en ik willen samen met een of meerdere grafdelvers het vak met behulp van deep mapping in kaart brengen. Gezamenlijk nadenken over hoe begraafplaatsen kunnen inspringen op de komst van humusatie, hoe gewerkt kan worden in een veranderend klimaat, op de begraafplaats van de toekomst. Door humusatie vanuit mens-werkelijk perspectief te bekijken, kunnen, denk ik, veel belangrijke inzichten verkregen worden.”

Dit is een mogelijke nieuwe vorm van lijkbezorging waarbij juist begraafplaatsen hun specifieke expertise kunnen inbrengen en zo mede bepalen hoe deze vorm kan krijgen. Het zou jammer zijn, meent Rosalie, als begraafplaatsen en de LOB zich dit laten ontgaan of ‘afpakken’ door een grote uitvaartorganisatie, die er ongetwijfeld vooral commercie in ziet.

Oproep

Rosalie Bak en Susanne Duijvestein hebben de site DeHumusator.org gelanceerd: een open platform waarop de (on)mogelijkheden van humusatie als alternatieve en groene bestemming op inhoudelijk en artistieke manier wordt onderzocht.

Oproep van DeHumusator.org:
Wij willen graag in contact komen met de ambachtsmannen en -vrouwen in het veld. Hoe hebben grafdelvers en begraafplaatsmedewerkers de afgelopen jaren hun vak zien veranderen? Wat is de potentie van de begraafplaats van de toekomst? Past humusatie in een duurzamere omgang met de planeet? Hoe zou het toekomstige vakgebied van de ‘humusator’ eruit kunnen zien? Wil je mee praten, of zie je kansen om op jouw begraafplaats te pionieren, stuur een mailtje naar: info@dehumusator.org.

Infographic Humusatie

Neem een abonnement op De Begraafplaats. Nu voor €19,50 i.p.v. €45 per jaar.