© Gerda Nater

‘Maak van je leven een kunstwerk’

De Week van de Begraafplaats staat dit jaar in het teken van kunst. Een mooi moment het kunstenaarsduo Huub en Adelheid Kortekaas aan het woord te laten. Zij waren al uitvaartvernieuwers voordat deze term was uitgevonden. Ze maakten hun eerste grafmonument in 1984 en stonden aan de wieg van grote veranderingen in de uitvaartsector. Inmiddels staat op menig begraafplaats een grafmonument of een ‘hemelpoort’ van dit kunstenaarsduo.

In Winssen, grenzend aan de uiterwaarden van de Waal, bouwde het kunstenaarsechtpaar tussen 1995 en 2000 De Tempelhof: een bijzondere buitenplaats waar ze wonen en werken. Het hele gebouw is voorzien van hun beeldtaal, die je terugvindt tot in de kleinste details, zoals deurklinken, gordijnhouders en op de tegelvloer. Adelheid (70), van oorsprong tuinarchitect, heeft de tuin ontworpen, waarin hun gezamenlijke oeuvre van vijftig jaar wordt gepresenteerd. Hiermee is De Tempelhof een eigentijds totaalkunstwerk, dat dit jaar zelfs is opgenomen in het Rijks Cultureel Erfgoed Monumentaal Interieur. Huub (82) is de filosoof en samen leggen zij hun denkbeelden vast in de kunst. Zo is De Tempelhof een spel met verborgen getallen, geïnspireerd op de ‘Universele Maat van de Mens’. Tegelijkertijd zie je hun brede religieuze bewustzijn terug in de indeling in de vijf grote wereldreligies: jodendom, christendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme.

“Met dit project komt onze gezamenlijke droom uit,” vertellen ze bij een kop koffie in de gezellige woon-/werkkeuken, de ‘cockpit’, waar ze brainstormen over hun nieuwe creaties. “Toen we elkaar in 1965 ontmoetten, hadden we het verlangen ons leven in allerlei facetten betekenis te geven. Later ontstond hieruit de visie: ‘Maak van je leven een kunstwerk’. En dat past weer mooi bij alles wat we maken voor het afscheid.”

Engel, Plant, Bloem

Huub: “Ons eerste samenwerkingsproject dateert uit 1967. Dat was de Engel, een boodschapper die uit de hemel naar de aarde komt. Ook de mens leeft in het spanningsveld tussen hemel en aarde.”

Het thema komt terug in de speelse Engelhartstoel, die wereldwijd verkocht is, en de Engelenkring. Dit ludieke project stamt uit de jaren zeventig en was een reizende performance met licht en geluid. Het bestaat uit zes monumentale witte engelen en zes kleurige engelharten, met in het midden een ‘pentoïde’ van plexiglas (een kristal van 12 x een vijfhoekig vlak). Door elektronische apparatuur worden microfoons op mondhoogte aangestuurd. Ook kun je tegen de Engelen praten of zelf muziek spelen vanuit de pentoïde. Alle engelen zijn door een bewegende veer met de aarde verbonden.

In 1974 stelde het kunstenaarsduo de Plant als metafoor voor de mens, die vanuit de donkere aarde naar het licht groeit. Ze creëerden monumentale planten, bloemen en potplanten in cortenstaal. De planten zijn een teken van groeikracht, de potplanten symboliseren de culturele betrokkenheid van het individu. Hieruit volgde een beeld van de mens op een omgekeerde bloempot als zetel. Adelheid: “De bloempot, die voor sociale binding staat, geeft een bepaalde beperking. Als je die omkeert, kan de plant – de mens – stralen en zich richten op een nieuwe, vrije dimensie.”

Het beeld van de mens als Bloem – als wonder van de schepping – is symbolisch voor een universeel verbindend nieuw levensgevoel en een uitnodiging om samen tot bloei te komen. Naar aanleiding van hun Manifest ‘50 Jaar het Leven als Kunstwerk’ besloten Huub en Adelheid in 2015 om 99.999 MensBloemen uit te zaaien over de hele wereld met de vraag ‘Which flower are you?’: een ludieke oproep om het leven weer schoonheid en betekenis te geven. Het past bij hun visie als beeldend kunstenaars om als inspirators en bruggenbouwers middenin de samenleving te staan.

Echt dood

Met engelen, planten en bloemen als symbolen van de mens en van hemel en aarde is de stap naar de dood niet zo groot. Zo is het thema van de plant/mens, zittend op een omgekeerde bloempot op een grafmonument in Veghel verwerkt.

Toch begonnen Huub en Adelheid pas in 1984 met funeraire kunst. Adelheid: “We werden benaderd door twee Duitse dames die hun eigen grafmonument wilden laten maken. In Duisburg liggen nu hun bronzen monumenten naast elkaar, met een bronzen kiemplant op het ene en een bloem op het andere graf.”

Huub: “Het was de aanleiding om grafmonumenten op verzoek te maken. We gingen ons oriënteren op grafcultuur, en ontdekten dat de dood in Nederland ook echt ‘dood’ was. We zijn allemaal gelijk in de dood, dus ook alle gedenktekens waren hetzelfde. Verder liepen we er vaak tegenaan dat de maten van een graf beperkt waren door de verordeningen. Dit was de aanleiding om samen met andere uitvaartvernieuwers de Terebinth op te richten, Stichting voor Funerair Erfgoed. Allereerst gingen we aan de slag om de wet te verruimen.”

Deze ontwikkelingen veroorzaakten midden in de jaren negentig een explosieve groei van initiatieven. Adelheid: “Samen met andere kunstenaars organiseerden we op begraafplaatsen tentoonstellingen rond dood en begraven. Een mijlpaal was in 1993 een grote expositie van nieuwe gedenktekens op de begraafplaatsen Moskowa in Arnhem, Kranenburg in Zwolle en Oud Eik en Duinen in Den Haag, waarvoor een groot aantal kunstenaars was uitgenodigd. Dit gaf echt een doorbraak. Zo kocht Moskowa drie grafmonumenten van ons waar nog geen bestelling voor was. We vonden het mooi dat de kunst terugkwam op de begraafplaatsen!”

“Inmiddels hebben we ook veel ‘poorten’ verkocht, die we sinds 1993 ontwerpen als grensoverschrijdende monumenten van het spanningsveld tussen hemel en aarde in tijd en ruimte. Zo staat er op het strooiveld van Westduin in Den Haag een prachtige poort met een gouden Plant. In 1996 was er in Amsterdam een tentoonstelling met de titel ‘Midden in het leven staan we in de dood’. Daar introduceerden wij onze lijkkoets, de Kosmobiel, waarvan de rechtop staande knop naar een nieuwe dimensie verwijst.”